Materiaal en samenstelling

De twee delen van het convoluut omvatten tezamen 183 folia, die rechtsboven op de rectozijde door een moderne hand met potlood zijn genummerd. Eraan vooraf gaan vier papieren schutbladen, met potlood gefolieerd I-IV. Deze bladen zijn van jongere datum. Verder zijn voor- en achterin het handschrift twee moderne perkamenten schutbladen meegebonden.

Het tweede deel, het Geraardsbergse handschrift, omvat de folia 103-183. Het bestaat uit zes katernen, oorspronkelijk alle septenionen. Tussen f.110 en 111 zijn echter drie bladen weggesneden, waarschijnlijk alle drie met tekst.13 Het handschrift opent op f.103r met een serie raadsels en eindigt op f.183v met het gedicht Vanden ix besten. Deze laatste tekst breekt onderaan de pagina onvolledig af. Hieruit mag echter niet zondermeer worden afgeleid dat het handschrift achteraan defect is. Aangezien de tekst onderaan een regel extra heeft, bevatte ook de legger misschien niet meer tekst, en heeft de kopiist voor het laatste vers geen nieuw blad meer willen toevoegen.14 In tegenstelling tot het eerste deel van het convoluut zijn de katernen van het Geraardsbergse handschrift geheel samengesteld uit papieren bifolia.

De papieren bladen zijn foliobladen. F.1-183 zijn 286-287 mm hoog en ca. 212 mm breed. Zo meet bif.64/77 287 x 212+210 mm, bif.103/113 287 x 214 + 208 mm en bif.134/135 286 x 212 + 211 mm. De perkamenten bladen in het eerste deel zijn iets kleiner, maar dit kan door krimpen zijn veroorzaakt. De vier papieren schutbladen voorin de band zijn 285 mm hoog en hebben thans een breedte van 200-203 mm.

Watermerken

Bij elk van de papieren bifolia is in het midden van het voor- of achterblad tussen twee verticaal lopende kettinglijnen een watermerk zichtbaar. Afgezien van de vier papieren schutbladen voorin de band, die pas later zijn toegevoegd, zijn naar de vorm van de draadfiguur vijf verschillende watermerken te onderscheiden:

• twee parallel geplaatste, gedeeltelijk over elkaar geschoven sleutels: enige watermerk in katern 1-3 van het eerste deel (deze katernen beslaan f.1-48). Daarbuiten komt het niet meer voor. Er zijn twee vrijwel identieke varianten te onderscheiden, die wel uit een ‘tweeling’-schepvorm afkomstig moeten zijn: a (afstand tussen de kettinglijnen 40 mm) bif. 7/10,15 6/11, 5/12, 4/13, 2/15; 23/26, 22/27, 21/28, 20/29, 19/30; 38/43, 35/46; b (38 mm) bif. 3/14; 18/31; 39/42, 37/44, 36/45, 34/47. Er bestaat een sterke gelijkenis met afbeelding 3820 in het watermerkenrepertorium van Briquet 1968 (geattesteerd in 1462-1467) en met de nrs. III 43 en 45 in Piccard 1961-1987, Findbuch VIII (beide geattesteerd in 1465 en 1466).
• anker met kruis: alleen in drie van de vijf papieren bifolia van katern 4 van het eerste deel (f.49-60). Ook ditmaal betreft het twee vrijwel identieke watermerken, die om dezelfde reden wel een paar zullen vormen: a (43 mm) bif. 52/59, 50/61; b (ca. 40 mm) bif. 51/60. In beide gevallen zijn op de kettinglijnen schuine dwarsstreepjes zichtbaar. Er is een frappante gelijkenis met Briquet 392, een watermerk dat geattesteerd is in Geraardsbergen, 1463.16
• bisschopsstaf: ook hier twee vrijwel identieke varianten, die beide zowel in het eerste als tweede deel van het convoluut voorkomen, in het eerste deel in de twee overige papieren bifolia van katern 4 en in twee van de drie papieren bifolia van katern 7 (f.95-102), in het tweede deel als enige in katern 4 (f.142-155) en, op het buitenste dubbelblad na, in alle bifolia van katern 6 (f. 170-183): a (40 mm) bif. 54/57, 98/99; 148/149, 147/150, 146/151, 145/152, 144/153; 176/177, 175/178, 173/180; b (38 mm) bif. 53/58; 96/101; 143/154, 142/155; 174/179, 172/181, 171/182. Er is een sterke gelijkenis met Briquet 5799 (1462).
• letter Y met kruis. In het eerste deel komt dit watermerk als enige voor in katern 5 en 6 (f.63-94), en verder in een van de drie papieren bifolia van katern 7. Er zijn drie varianten te onderscheiden: a (41 mm) bif. 69/72, 68/73; b (42 mm) bif. 67/74, 65/76, 64/77; 85/88, 82/91; c (41 mm) bif. 66/75; 84/89, 83/90, 81/92, 80/93; 97/100. In het tweede deel, het Geraardsbergse handschrift, komen zes andere varianten van dit watermerk voor, te weten in alle bifolia van katern 1-3 (f.103-141) en in de vijf binnenste dubbelbladen van katern 5 (f.156-169): d (40-41 mm) bif. 109/110; 120/121, 119/122, 114/127; 132/137, 131/138, 130/139; 159/166; e (40 mm) bif. 108/-; f (41 mm) bif. 105/111, 104/112, 103/113; g (38-39 mm) bif. 118/123, 117/124, 116/125, 115/126; 133/136; 162/163, 160/165, 158/167; h (37-40 mm) bif. 134/135; 161/164; i (40-41 mm) bif. 129/140, 128/141. De verschillende varianten staan het dichtst bij Briquet 9181 en 9186, beide geattesteerd in 1464.

• toren met het opschrift NAY. Evenals het anker komt dit watermerk slechts driemaal voor, namelijk in de twee buitenste bifolia van katern 5 en in het buitenste bifolium van katern 6 van het Geraardsbergse handschrift. De drie watermerken zijn identiek, dus afkomstig uit dezelfde schepvorm (afstand tussen de kettinglijnen 40 mm): bif. 156/169, 157/168; 170/183. Het watermerk komt overeen met Piccard Findbuch III, II 602 (behorend tot de groep 601-604, die geattesteerd is in 1461-1466), en met Briquet 15.894 (1459). Als variant van de groep 15.894-15.896 vermeldt Briquet onder meer Geraardsbergen, 1465.17

Schematisch voorgesteld zijn de verschillende watermerken over de twee delen van het convoluut verdeeld als in tabel I.

Tabel I: Overzicht van de watermerken per katern
Bibliografische formule van de katernenopbouw: 2o. Papier en perk. Eerste gedeelte: 1-316 [1-48], 414 [49-62], 5-616 [63-94], 78 [95-102]; tweede gedeelte: 114 min drie na 8 [103-113], 2-614 [114-183].
In de hiernavolgende opsomming zijn de perkamenten dubbelbladen in deel I achterwege gelaten. De nummers volgend op de bifolia verwijzen naar de beschrijving van de watermerken.
katern	dubbelblad	watermerk
I-1	2/15	1a
	3/14	1b
	4/13	1a
	5/12	1a
	6/11	1a
	7/10	1a
I-2	18/31	1b
	19/30	1a
	20/29	1a
	21/28	1a
	22/27	1a
	23/26	1a
I-3	34/47	1b
	35/46	1a
	36/45	1b
	37/44	1b
	38/43	1a
	39/42	1b
I-4	50/61	2a
	51/60	2b
	52/59	2a
	53/58	3b
	54/57	3a
I-5	64/77	4b
	65/76	4a
	66/75	4c
	67/74	4b
	68/73	4a
	69/72	4a
I-6	80/93	4c
	81/92	4c
	82/91	4a
	83/90	4c
	84/89	4c
	85/88	4a
I-7	96/101	3b
	97/100	4c
	98/99	3a
II-1	103/113	4f
	104/112	4f
	105/111	4f
	106/-	-
	107/-	-
	108/-	4e
	109/110	4d
II-2	114/127	4d
	115/126	4g
	116/125	4g
	117/124	4g
	118/123	4g
	119/122	4d
	120/121	4d
II-3	128/141	4i
	129/140	4i
	130/139	4d
	131/138	4d
	132/137	4d
	133/136	4g
	134/135	4h
II-4	142/155	3b
	143/154	3b
	144/153	3a
	145/152	3a
	146/151	3a
	147/150	3a
	148/149	3a
II-5	156/169	5
	157/168	5
	158/167	4g
	159/166	4d
	160/165	4g
	161/164	4h
	162/163	4g
II-6	170/183	5
	171/182	3b
	172/181	3b
	173/180	3a
	174/179	3b
	175/178	3a
	176/177	3a

Het onderzoek naar de watermerken laat in de eerste plaats zien dat voor elk van beide delen van het convoluut nogal wat papiersoorten zijn gebruikt. Voor de eerste drie katernen had of nam de kopiist een redelijke hoeveelheid van hetzelfde papier in voorraad. Daarna werkte hij vrijwel zonder uitzondering met kleinere hoeveelheden, soms maar enkele vellen. Misschien mogen we hieruit afleiden dat de kopiist niet onmiddellijk over voldoende papier beschikte om de hele Wereldkroniek van heraut Beyeren af te schrijven. Hoewel papier goedkoper was dan perkament, was het toch nog een kostbaar materiaal. De kopiist kan het daarom geleidelijk hebben aangekocht. Het is echter ook mogelijk dat hij voor beide handschriften over een of meer mengpartijen papier beschikte.

Opmerkelijk is verder dat de twee vormvarianten van het watermerk bisschopsstaf zowel in het eerste als tweede handschrift voorkomen. Gezien de positie van de katernen waarin ze voorkomen, mogen wij hieruit wellicht opmaken dat de kopiist voor kortere of langere tijd aan beide delen tegelijk heeft gewerkt.18

Een derde interessant gegeven is dat een van de twee varianten van het watermerk anker met kruis, die we aantreffen in f.52 en 61, identiek lijkt aan papier dat door Briquet wordt gesignaleerd in een document dat in 1463 gebruikt is in Geraardsbergen. Daarnaast maakt het watermerk toren met opschrift NAY, zoals dat voorkomt in f.156, 157 en 170 van het Geraardsbergse handschrift, volgens hetzelfde repertorium deel uit van een groep waartoe ook papier behoort dat in 1465 in Geraardsbergen is gelokaliseerd.

Bladsignaturen en custoden

Uit het verschil in samenstelling van de katernen blijkt reeds dat het eerste en tweede deel van het convoluut niet op elkaar waren afgestemd. Dat ze als twee afzonderlijke eenheden zijn gepland, wordt bevestigd door de bladsignaturen die nog gedeeltelijk zijn overgeleverd.

Deze signaturen werden vermoedelijk door de kopiist aangebracht rechtsonder op de rectozijde van het voorste blad van leder bifolium. Ze bestaan uit een combinatie van een letter voor het katern en een Romeins cijfer voor de volgorde van de bifolia daarbinnen. Slechts enkele zijn volledig bewaard, maar we kunnen hieruit wel opmaken dat de twee handschriften elk een zelfstandige katernnummering hebben gehad. Het betreft de volgende signaturen: d v en d vi op de rectozijde van f.53 en 54 (vijfde en zesde blad van katern 4 van het eerste deel), en c vii en f i op de rectozijde van f.134 en 170 (zevende blad van katern 3 en eerste blad van katern 7 van het tweede deel). Sporen van bladsignaturen komen voor onderaan op de rectozijde van f.55, 83, 130, 156, 157, 160, 161 en 172-176.

Verder is een kruisje ter aanduiding van het binnenste bifolium van het katern nog te zien rechtsonder op f.135r en 177r, en is rechts onderaan op f.141v, de laatste bladzijde van katern 3 van het Geraardsbergse handschrift, een custode bewaard: het woord fornia, van de hand van de kopiist. Restjes van zo’n custode zijn ook te vinden op f.113v, de laatste bladzijde van het eerste katern.

Opmaak

Beide delen van de codex zijn afgelijnd voor één kolom per bladzijde. Het eerste handschrift, met de Wereldkroniek van heraut Beyeren en de kroniek van de Chronogrammist, is gelinieerd voor 33 regels, het Geraardsbergse handschrift voor 28 regels, waaruit ook weer het verschil in opzet tussen de twee handschriften blijkt. De aflijning en liniëring zijn aangebracht met een loodstift die zowel grijze als lichtbruine lijnen afgeeft, maar soms lijken enkel groeven (‘blinde’ lijnen) te zijn getrokken.

Boven- en onderaan en in de buitenrand van de bladen zijn meestal nog de gaatjes aanwezig die per katern voorde aflijning en liniëring werden geprikt: twee gaatjes voor de linker- en rechterkantlijn, en in het eerste deel 34, in het tweede 29 gaatjes, loodrecht onder elkaar, voor de horizontale lijnen. Alleen de eerste en laatste horizontale lijn zijn over de gehele breedte van de weer opengevouwen dubbelbladen doorgetrokken. Om op de onderste van deze twee doorlopers te attenderen zijn in de buitenrand van de bladen twee gaatjes geprikt.19

De afmetingen van de schriftspiegel zijn per afzonderlijk deel vrij consistent. Wat het eerste deel betreft zijn de breedte en hoogte plus marges (gemeten is van links naar rechts en van boven naar beneden) op f.37r 21 <141> 46 x 29 <192> 66 mm en op f.16r 18 <141> 51 x 31 <193> 65 mm. De hoogte per tien regels bedraagt op deze pagina’s bovenaan 60, in het midden 59 en onderaan 56 mm. In het Geraardsbergse handschrift zijn de afmetingen van de schriftspiegel, gemeten op f.116r 27 <118> 65 x 33 <185> 68 mm, en op f.134r 32 <118> 61 x 29 <187> 70 mm, terwijl de hoogte van tien regels ligt tussen de 66 en 67 mm.

Schrift

De teksten in beide delen van het convoluut zijn in bruine inkt geschreven door een en dezelfde hand. Alleen schrijft de kopiist in het Geraardsbergse handschrift, dat voor 28 in plaats van 33 regels is gelinieerd, wat groter.

Het schrift zou men een gestileerde littera cursiva kunnen noemen, ofschoon Strubbes term ‘cursiefbastaardschrift’ ook in aanmerking zou kunnen komen.20 De lussen aan de stokken zijn niet gesloten en in bepaalde posities zelfs achterwege gelaten, zoals bij ll en lk, waarvan de toppen door een dun haarlijntje worden verbonden. De hellende, scherp afgepunte lange s en f tonen aan dat de kopiist is beïnvloed door het stijlprincipe van de Franse en daarmee verwante Bourgondische bâtarde.

Een ander trekje dat aan dit schrifttype zou kunnen zijn ontleend, is het gebruik van de majuskelvorm van de r wanneer deze letter aan het begin van het woord voorkomt, ongeacht de betekenis of positie daarvan.21

Opmerkelijk is verder dat de pootjes van m n u en i doorgaans gelijk gevormd zijn, behalve aan het woordeinde. In deze positie is de laatste schacht van de m en n verlengd, zoals bij dubbele i de tweede letter steeds een staartje krijgt. Ook de i in mi wordt door de kopiist wel verlengd. Aan het woordbegin heeft de i, evenals de r, bijna zonder uitzondering een majuskelvorm.

Tekstgeleding en rubricering

Voor de Wereldkroniek van heraut Beyeren beschikte de kopiist zonder twijfel over een complete legger, met een duidelijke structurering van de tekst. In zijn afschrift laat hij ruimte open voor initialen (waarvoor hij representanten zet), opschriften en, in de lopende tekst, voor paragraaftekens, die alle naderhand met rode inkt werden aangebracht. Met rood werden ook de majuskels aan het begin van een zin opgehoogd, de tussen isoleringspunten geplaatste Romeinse cijfers geaccentueerd en de Latijnse citaten onderstreept.

Bij de kroniek van de Chronogrammist, op f.91r-101r, komt de structuur van de tekst veel minder duidelijk uit de verf, zoals blijkt uit de wijze waarop de jaargedichtjes op f.97v kriskras over de bladzijde zijn verdeeld. Het gebruik van witregels lijkt inconsequent. Wat in het oog springt, zijn de grote, in de vrije ruimte aangebrachte hoofdletters op f.99v-101r.22 Deze beginletters, die in principe niet over de regel heen steken, werden door de kopiist tijdens het schrijven direct aangebracht.

In het Geraardsbergse handschrift zijn de teksten uniform maar zonder duidelijke hiërarchie na elkaar opgeschreven. Wel kunnen, zoals hierboven reeds is betoogd, duidelijk groepen van teksten worden aangewezen. Dat het proces van afschrijven niet continu is geweest en de kopiist aan beide delen van het convoluut tegelijkertijd heeft gewerkt, mag misschien worden aangenomen op grond van het papieronderzoek.

Voor de overgang naar een nieuwe tekst of naar een nieuw tekstgedeelte maakt de kopiist gebruik van witregels, zij het dat hij dit niet consequent doet. Verder hebben de meeste teksten een opschrift, dat kan variëren van een of enkele trefwoorden tot uitgebreide tituli. Deze opschriften zijn geschreven in gewone tekstinkt en springen meestal in. Ook hier is het gebruik van witregels slordig: soms zijn de opschriften direct onder de voorafgaande tekst geplaatst en andere keren is tussen het opschrift en de bijbehorende tekst geen regel opengelaten.

Hetzelfde type grotere hoofdletters dat we aantreffen aan het eind van de kroniek van de Chronogrammist, is normaal voor het Geraardsbergse handschrift. Ze komen voor aan het begin van een nieuwe tekst of een nieuw tekstgedeelte, of als eerste letter op een nieuwe pagina, maar zijn niet altijd consequent aangebracht en ook de uitvoering ervan is niet overal gelijk.23

Om enige ordening in het handschrift aan te brengen heeft de kopiist in de kantlijn rode paragraaftekens geplaatst bij het begin van een nieuwe tekst of van een nieuw tekstgedeelte.24 Ook dit is echter niet systematisch gebeurd. Rode inkt is verder gebruikt voor het ophogen van de beginletters van een vers, titel of zin, en voor het markeren van Romeinse cijfers en van letters in zelfnoemfunctie. Ten slotte zijn met rood golvende lijntjes gezet om een lege ruimte aan het eind van een prozastuk op te vullen, zoals ook in het eerste deel wel te zien is.

Door het onevenwichtig gebruik van witregels en groot uitgewerkte beginletters in tekstinkt en het nadien tamelijk willekeurig aanbrengen van rode paragraaftekens in margine draagt het Geraardsbergse handschrift een sterk particulier karakter. Een aanwijzing dat de kopiist mogelijk ook voor de compilatie verantwoordelijk is vormt diens neiging iets langere teksten op een nieuwe bladzijde te laten beginnen en de ontstane ruimte op de voorafgaande bladzijde zo nodig met korte tekstjes op te vullen.25 Dit gebeurde bijvoorbeeld bij de overgang van f.120r naar 120v. Op f.120v begint het Exempel om twee parsoene, en onderaan f.120r waren nog precies vijf regels vrij voor de tekst Dit mach elc mensche segghen van hem seluen. Zeer opmerkelijk is de spreuk van Gregorius de Grote (in de editie tekst 49), die de laatste zes regels van f.117r beslaat, en daarmee een groep van drie teksten over de mis (nrs. 47, 48 en 50) onderbreekt.26

Dat de kopiist voor het Geraardsbergse handschrift over combinaties van teksten beschikte, blijkt uit de vergissing die hij maakt op f.109r (zie foto). Hij slaat op deze pagina abusievelijk de laatste strofe over van het gedicht Van dinghen die selden gheschien. De titel van het volgende gedicht, Vanden abc vele abuse der weerelt, is al gezet wanneer de vergissing wordt opgemerkt. Ook het afschrift van het Exempel om twee parsoene (f.120r-123v) werpt licht op de werkwijze van de kopiist. Direct nadat de tekst is afgeschreven, vergelijkt hij zijn afschrift met de legger en bemerkt dat een rijmpaar is overgeslagen. De betreffende verzen voegt de kopiist in wat kleiner en slordiger schrift boven de eerste regel van het volgende rijmpaar toe. Onder het afschrift noteert hij vervolgens Ghecolationeert. Pas daarna begint hij aan de volgende tekst. Een derde aanwijzing ten slotte voor het bestaan van groepen betreft de tekst Vele wijsheden die onder deze titel op f.105r direct wordt gevolgd door zijn tegenpool Vele daesheden, maar ook op f.113r voorkomt als losse tekst, nu onder de titel Van goeden zeden.27

De vier schutbladen worden door De Vreese aangeduid met ‘1 quatern jonger papier’. Inderdaad kunnen f.I en IV en f.II en III twee bifolia hebben gevormd, zij het dat de bladen met papieren strookjes dan opnieuw aan elkaar zijn gezet, waarbij ze aan de rugkant waarschijnlijk enigszins zijn besnoeid. In f.I en f.II komt een watermerk voor: een kleine dolfijn met lint waarop C. NOEL staat. Deze naam staat voor Claude Noël, een papierfabrikant uit Troyes uit het midden van de zestiende eeuw.28 Aangezien de schutbladen deel zullen hebben uitgemaakt van de eerste band, waren beide delen van het convoluut ongeveer een eeuw lang afzonderlijk - zij het dan in elkaars nabijheid - bewaard. Dit zou ook kunnen verklaren waarom de katernen van het tweede deel aan de rugkant zo vuil zijn geworden.

De huidige, twintigste-eeuwse, halfleren band op houten borden is vervaardigd door de Brusselse boekbinder G. Dubois d’Enghien. Om de katernen in de platten te hangen werden de oude bindtouwen opnieuw gebruikt. Voor- en achteraan werd een perkamenten schutblad meegenaaid, dat met een brede strook tegen de binnenzijde van de platten is gelijmd. Over deze stroken bracht de binder het leer van de oude boekband aan.

Dat de vorige band twee sloten met klampen heeft gehad, zoals ook De Vreese opmerkt, blijkt uit de afdrukken van twee muiters in het leer dat thans tegen de binnenzijde van het voorplat is gelijmd. Deze twee sloten vervingen op hun beurt een oude, versleten riemsluiting, zoals weer blijkt uit een gat midden in het leer dat tegen het voorplat is gelijmd, en uit reparaties van het leer van het achterplat. Opmerkelijk is verder dat bovenaan in het leer van het achterplat zes gaatjes zitten, die moeten zijn ontstaan toen de band van een fenestra werd voorzien.29 Zo’n titelvenster vormt een indicatie dat de twee handschriften, toen ze werden ingebonden, deel uitmaakten of gingen uitmaken van een grotere collectie. Daarbij moet misschien eerder aan een institutionele dan aan een particuliere bezitter worden gedacht.

De versiering van het oude leer bestaat uit een simpel patroon van blinddruklijnen, die op beide platten een dubbel kader vormen, waarbinnen de ruimte door diagonalen in ongelijke ruiten is opgedeeld. Gaan we af op de bundels kordeerlijnen in het oude leer,30 dan wijken de afstanden tussen de vijf ribben van de eerste band enigszins af van die tussen de ribben van de huidige band.

Wat ten slotte nog opvalt is dat tussen het boekblok en het huidige achterplat enige ruimte op de bindtouwen over is. Dit zou kunnen betekenen dat achteraan nog een katern heeft gezeten. Opmerkelijk is in dit verband ook dat achterin de band de papieren schutbladen ontbreken, hetgeen ook ten tijde van De Vreese reeds het geval was.31

Eigendomsnotities

Waarschijnlijk uit de tijd dat de twee handschriften nog niet waren samengebonden, dateert de naam SJodocus Croy, bovenaan op f.102v de laatste bladzijde van het eerste deel. Misschien gaat het om een lid van de overwegend Franstalige adellijke familie De Croÿ, die in de zestiende eeuw door het stadhouderschap verbonden is aan Geraardsbergen.32 0nder de naam staan van dezelfde hand twee motto’s: Respice finem aensiet dat eynde en Labor improbus omnia vincit.

De naam SJodocus Croy is doorgehaald en de twee motto’s zijn op dezelfde bladzijde gekopieerd tot halverwege de tweede regel. Te oordelen naar het schrift kan het hier gaan om een penneprobeersel van de andere privé-bezitter wiens naam we kennen, een zekere J(oan) Bap(tis)ta Conincx. Deze zette zijn handtekening op drie plaatsen in de codex, namelijk op f.IIr met de toevoeging Distensis (‘uit Diest’); drie keer op f.101v, de eerste keer met het jaartal 1635, en een laatste maal op f.102r, met het jaartal 1668. Er blijkt inderdaad een Jan Baptist(a) Coninc(k)x in Diest te hebben bestaan, die daar burgemeester is geweest. Zijn naam komt voor in verscheidene zeventiende-eeuwse akten van het Stadsarchief van Diest.33

Gebruikerssporen

In de vrijgebleven ruimte onderaan op f.101r staan twee verstekstjes. Het eerste luidt aldus:

Als leuende gheboren was ic wast te zochter
nouember xvj alyonora een dochter

De Vreese dateert deze tekst in 1616, maar het schrift is dat van de ‘slordige’ hand die op f.123r in het Exempel om twee parsoene (f.120v-123v) interlineair een overgeslagen rijmpaar toevoegde (zie onderstaande foto).

Deze correctie werd met vrij grote zekerheid aangebracht door de kopiist, zodat die ook verantwoordelijk moet zijn voor het versje over alyonora. Gezien de persoonlijke strekking moet hij wel haast de bezitter van de twee handschriften zijn geweest.

Van de kopiist zijn zeer waarschijnlijk ook de verticale streepjes die in een aantal teksten naderhand met lichtbruine inkt zijn gezet. Bijzonder interessant is in dit opzicht weer het Exempel om twee parsoene. De streepjes in deze tekst lijken namelijk te zijn aangebracht met het oog op de voordracht (zie foto).

Daarbuiten gaat het hoofdzakelijk om toevoegingen in enkele Latijnse tekstjes.34

Het tweede tekstje op f.101r is waarschijnlijk van de hand van Conincx:

als gij u louij cleden naer hert werck niet en wielt
stellen dan comt den duijvels geest dat lichaen
in wendicht quellen dan is hij op sijn profijet
en soekt soo menighe liest dat gij voor gande
gewonnen hebt onmittelijck verquist

Ook van Conincx zijn de drie regels op f.101v, die onder een reeds eerder toegevoegd refrein zijn geschreven. Daaronder zette hij driemaal zijn naam (zie boven par.8). In de buitenmarge van f.104r noteerde Conincx de volgende tekst:

arbeijet loon motmen Betalen
ende dat altijet sonder falen
ende dat is hert Recht
van die dutsen ende waelen
oft gij moet v. een pert salen

Op f.1v-17v werden bij de Wereldkroniek in margine korte inhoudsaanduidingen genoteerd. Van dezelfde hand is ook het vers dat in de ondermarge van f.113v werd toegevoegd aan de 21 spreuken ‘om ergens op of bij te schrijven’ (f.113r-115r), volgens De Vreese uit ca. 1550:

¶ om vp eenen memorieboec oft cladboec te setten
Datmen hier in sedt moettmen stellen nettere
gheen beter memorie dan de Lettere

De schutbladen zijn bij uitstek de plaats waar gebruikersnotities voorkomen. Op f.IIIr staan de meeste, waaronder een afschrift van een tweeregelig vers op f.125r van het handschrift (in de editie nr.60), en enkele, direct weer uitgewiste notities, die van de hand van Conincx zouden kunnen zijn. Midden op f.IIr staat alleen diens handtekening. F.IIv en IIIv zijn onbeschreven.

Van het buitenste ‘dubbelblad’ is f.IVv volledig beschreven met een literaire tekst. Het gaat volgens De Vreese om een gedicht uit de zeventiende eeuw. De tekst is in zeer bleke inkt en thans haast onleesbaar.35 Van dezelfde hand is het onderste van twee tekstjes over ‘Adams beet’ op f.Iv.

Verder komen in het Geraardsbergse handschrift op enkele plaatsen nog onduidelijke krabbels en notities voor, onder andere in de bovenmarge van f.108r [A]ls meeste[rs] beginne[n] in hun abbachte, in de buitenmarge van f.141v Wel leuen doet / geuen, en in de buitenmarge van f.169r en 175r resp. Hic inteligit qui / Multum legit en Altum et profundum ma.... De laatste twee aantekeningen zijn van een en dezelfde persoon, mogelijk Conincx. Verder bestaan overeenkomsten tussen de hand van de aantekening op f.108r en de hand van onder andere het tweede tekstje over ‘Adams beet’ op f.Iv.

In de jaren dertig van de vorige eeuw was het handschrift in het bezit van de toenmalige Bourgondische Bibliotheek te Brussel. De eerste vermelding is van de hand van F.J. Mone, die het handschrift in zijn Übersicht uit 1838 nog opvoert als Brussels handschrift nr. 319. De huidige signatuur komt uit de inventaris van de handschriften door J. Marchal, die in 1839 werd gepubliceerd. Uit de periode erna zijn onderaan op f.Iv een verwijzing naar het Belgisch museum 9 (1846), 118-120 (volgens De Vreese van de hand van Matthieu) en verscheidene marginale literatuurverwijzingen met potlood, die in de gehele codex voorkomen. Dezelfde hand bracht mogelijk ook de foliëring in het handschrift aan.

Datering en lokalisering

De inhoud van het tweede deel bevat aanwijzingen dat de compilatie tot stand is gekomen in Geraardsbergen. De samensteller van de collectie en de kopiist zijn mogelijk een en dezelfde persoon. Twee watermerken lijken ook voor te komen in papier geattesteerd in Geraardsbergen. Deze kwestie belooft bij nader onderzoek zeker perspectief.

Wat met vrij grote zekerheid op basis van de watermerken kan worden gezegd, is dat de twee handschriften in de loop van de jaren zestig van de vijftiende eeuw moeten zijn geschreven.36 Dat de kopiist een Vlaming is, blijkt onder andere uit kenmerken als de ou-spellingen voor oe (bijvoorbeeld in drouch en prouuen) en de palatalisering van de vocaal in up en vul. Zuidoostvlaams is misschien de ronding van i tot ü in aprul (bijvoorbeeld f.161r13 en 169r1-2).37

Besluit

De twee delen die thans hs. Brussel, KB, 837-845 vormen, zijn weliswaar door een en dezelfde persoon geschreven, maar als twee afzonderlijke handschriften opgezet. Het tweede deel, het verzamelhandschrift waarvan de teksten hier worden uitgegeven, wekt sterk de indruk voor particulier gebruik te zijn vervaardigd, onder andere door de slordige wijze van tekstpresentatie. Er zijn aanwijzingen dat degene die de verzameling heeft samengesteld, ook de kopiist van het handschrift is geweest, die beide delen zeer waarschijnlijk voor eigen gebruik heeft vervaardigd.

De twee handschriften kwamen tot stand in de jaren zestig van de vijftiende eeuw, maar werden pas een eeuw later samengebonden. Dat er nog lang gebruik van het boek is gemaakt, blijkt onder andere uit enkele berijmde teksten die in de zeventiende eeuw kunnen zijn bijgeschreven door de toenmalige bezitter Jan Baptista Conincx uit Diest. In de jaren dertig van de vorige eeuw bevond het convoluut zich in de toenmalige Bourgondische Bibliotheek te Brussel.

Het Geraardsbergse handschrift roept nog vele vragen op. Hoe het precies tot stand is gekomen, verdient nog nader onderzoek. Het is nog onduidelijk in welke behoefte een dergelijke verzameling van teksten heeft voorzien en in welke situatie(s) de collectie heeft gefunctioneerd. Het zal verre van eenvoudig zijn die vragen met enige zekerheid te beantwoorden. Wij hopen dat deze editie de belangstelling voor de vragen zal doen toenemen en behulpzaam zal zijn bij het beantwoorden ervan.